Dosije
01.12.2017. 16:10
Andrej Mlakar
EKSPRES DOSIJE – VAZDUHOPLOVNE SNAGE BIVŠIH REPUBLIKA SFRJ: Avijacija Republike Srpske Krajine, život i smrt
Helikopteri Gama naoružani POVR Maljutka, napali su artiljerijski položaj HV na Ramljanima u Lici. Napad helikoptera bio je odgovor na hrvatski artiljerijski napad na komandu 15. Ličkog korpusa SVK. U blizini Gospića helikopteri su uništili jedan tenk i jedan samohodni PAT 30/2 mm Praga hrvatske vojske
Povlačenje JNA iz Hrvatske maja 1992. godine, tadašnju Republiku Srpsku Krajinu (RSK) stavilo je pred ozbiljan problem. Srpsko stanovništvo na tom, kao i na prostoru banjalučke regije ostalo je fizički odsečeno od Srbije i bez dovoljnih zaliha lekova, goriva i drugih sredstava za život. Jedinice JNA na prostoru Krajine zamenjuje mirovna misija UN – UNPROFOR.
U to vreme oružane formacije u Krajini bile su organizovane u jedinice Milicije i Teritorijalnu odbranu (TO).
U RSK nakon povlačenja JNA ostali su delovi 56. mešovite helikopterske eskadrile, pre svega nekoliko helikoptera Mi-8T i Gazela sa neznatnim brojem pilota i tehničkog sastava. Zbog međunarodnog dogovora i prisustva snaga UN, oružane formacije Krajine su svedene na jedinice Milicije, TO je transformisana u posebne jedinice Milicije, dok su teško naoružanje i tehnika stavljeni u magacine i hangare pod ključ.
Helikopteri su ušli u sastav Milicije, prefarbani su u plavu boju sa oznakom Milicija Krajine. Dana 18. maja 1992. godine, Skupština RSK usvojila je izvestan broj amandmana na Ustav RSK, stvorivši zakonsku osnovu za formiranje Srpske Vojske Krajine (SVK).
https://youtu.be/fMsHr5jlFsQ
SVK je od vidova imala kopnenu vojsku (KoV) i RV i PVO. Za razliku od VRS, SVK je za svoje vazduhoplovstvo zadržala naziv ratno. Iako je RSK od 18. maja 1992. godine, pa sve do svog nestanka svoje oružane formacije nazivala vojskom, SVK se ipak ne može smatrati klasično ustrojenom vojnom formacijom poput VRS, HV ili VJ, već više kao tip vojske koja je organizovana poput milicije.
Jedinice SVK bile su usko organizovane po teritorijalnom principu i nisu napuštale svoju zonu odgovornosti (u odnosu na VRS čije su jedinice bile manevarskog tipa i često su prebacivane iz jedne zone odgovornosti u drugu, kako je situacija na terenu zahtevala). Struktura SVK oslikavala je strukturu TO iz proleća 1992. godine. Pored toga što je bilo problema sa popunom ljudstvom, SVK je imala problema i sa popunom školovanim starešinama (u odnosu na VRS koja je imala sličan problem, u SVK to je bilo posebno izraženo).
Tokom operacije „Koridor-92“, iz sastava Milicije Krajine u ispomoć 1. KK VRS upućena je jedna brigada jačine 800-1200 ljudi, baterija artiljerijskih oruđa i nekoliko helikoptera. Posle završetka borbi u Posavini, pristupilo se transformaciji posebnih jedinica Milicije u SVK. To ipak nije proteklo uspešno, te je tokom čitavog svog postojanja formacija SVK patila od brojnih problema i manjkavosti. Korene stvaranja krajiškog vazduhoplovstva treba tražiti u nastanku helikopterske eskadrile Milicije Krajine.
Naime, u centru za obuku u Golubiću, desetak kilometara udaljenom od Knina, krajem marta 1992. godine prikupljeni su vazduhoplovci iz JNA – Srbi rođeni u Krajini. Na smotri pred vladinim zvaniĉnicima RSK, 5. aprila službeno je formirana helikopterska eskadrila Milicije Krajine. Helikopteri Mi-8T i Gazela, u plavobeloj šemi bojenja, izvršavali su klasične policijske zadatke, pružali vazdušnu medicinsku pomoć i osmatranjem iz vazduha kontrolisali granice RSK. Helikopterska eskadrila je sadejstvovala sa specijalnom brigadom Milicije Krajine koja je učestvovala u operaciji „Koridor-92“, održavajući vezu, izvlačila ranjenike – često sa prvih borbenih linija.
Posle završetka operacije, eskadrila se vratila u bazu na izvršenje redovnih zadataka. Hrvatska vojska je posle dužeg primirja januara 1993. godine pokrenula operaciju „Maslenica“. Dalji prodor HV zaustavila je SVK stvorena brzo izvedenom mobilizacijom i opremljena naoružanjem iz skladišta koja su bila pod kontrolom „plavih šlemova“. Kao jezgro za formiranje vojnih sastava poslužile su policijske jedinice posebne namene. Helikopteri, sada u maskrinim bojama, dobili su i prave borbene zadatke – Gazele naoružane protivoklopnim raketama (POVR) Maljutka zaustavile su prodor hrvatskih tenkova T-55.
Nakon par nedelja žestokih borbi, linija fronta se stabilizovala i borbena dejstva su se svela na artiljerijska. Relativno zatišje, SVK je iskoristila za organizovanje sopstvenih vazduhoplovnih snaga – formirana je vazduhoplovna brigada i snažne jedinice PVO.
U to vreme počinje zabrana letenja iznad BiH. Hrvatska operacija „Maslenica“ i Rezolucija Saveta Bezbednosti UN o potpunoj zabrani svih letova iznad BiH, u vojnom rukovodstvu SVK ubrzaće odluku o stvaranju jedinica vazduhoplovstva koja bi zadovoljila potrebe i bila vazdušna podrška srpskim kopnenim snagama. U martu 1993. najavljene su promene kojima su dotadašnje helikopterske jedinice i vazduhoplovni elementi prerasli u prvu Vazduhoplovnu brigadu RV i PVO Srpske vojske Krajine, da bi potom, odlukom Glavnog štaba Srpske Vojske Krajine od 10. aprila 1993. godine, i naredbom o osnivanju od 11. aprila iste godine bila stvorena 105. vazduhoplovna brigada RV i PVO SVK (105. vbr) koja se sastojala od komande brigade, voda vojne policije, kontrole letenja, 249. lovačko-bombarderske avijacijske eskadrile (249. lbae), 728. mešovite helikopterske eskadrile (728. mhe), pozadinskog bataljona i lakog artiljerijsko-raketnog diviziona (lard) PVO.
Međutim, kadrovska, materijalnotehnička podrška i osnova krajiškog vazduhoplovstva uopšte, bilo je Vazduhoplovstvo VRS. Aerodrom Udbina posle uvođenja zabrane letova iznad BiH, postao je detašman avijacije VRS. Činjenica da je GŠ SVK odlučio da ponovo aktivira 105. vbr početkom 1993. godine, poklapa se sa uvođenjem zabrane letova UN iznad BiH. Očigledno je da ta odluka nije slučajna, i u osnovi predstavlja dozvolu V i PVO VRS da koristi aerodrom Udbina za svoje potrebe, budući da su aerodrom Mahovljani i helidrom Zalužani u to vreme bili pod nadzorom posmatrača OUN.
Zbog prisustva vazduhoplovnih komponenti VRS, tačna organizacija brigade nije poznata i teško je 105. vbr odvojiti od V i PVO VRS, pre svega zbog slične rondele koju je koristila brigada, kao i zbog većeg broja pilota VRS koji su vođeni kao piloti SVK (što u osnovi to nisu bili). Brigadom je prema dokumentima komandovao potpukovnik Ratko Dopuđa. Međutim, odluku o upotrebi borbene tehnike sa aerodroma Udbina donosiće komandant 92. mabr V i PVO VRS. U leto 1993. godine, sa aerodroma Mahovljani preleće deo aviona VRS na aerodrom Udbina.
U to vreme za Krajinu su iz VRS prebačene dve baterije raketnog sistema PVO Kub. Jedna baterija je obezbeđivala aerodrom Udbina, dok je druga baterija bila raspoređena na podruĉju između Vrginmosta i Knina.
Krajiška 44. raketna brigada PVO u svom sastavu imala je divizion raketa Dvina i pomenute dve baterija kubova iz Srpske. Ovom brigadom komandovao je potpukovnik Ranko Dašić. Sistem VOJIN SVK bio je organizovan u 45. bataljon VOJIN i uvezan sa sistemom VOJIN VRS.
Radari P-35 nalazili su se na položajima na Prosari i u selu Šušnjar, dok su kod Slunja i Promina bili postavljeni radari P-12 i Žirafa.
Radarski položaj na Goloj Plješevici iako se nalazio na teritoriji RSK, zaposeo je 51. bataljon VOJIN VRS sa radarskim sistemom S-600.
Prva dva aviona koja su se našla u sastavu 105. vbr bila su dva rashodovana aviona G-2 Galeb (N-60). Avioni Galeb ev. br. 23122 i 23123 rashodovani su 1988. godine – prvi je postao učilo, a drugi maketa u krugu Vazduhoplovne vojne akademije (VVA).
Godine 1993. u SVK nisu posedovali borbene avione, pa su učinili sve da vrate u život stare N-60. U vreme prodora hrvatskih snaga u Medački džep, letovi N-60, pod nazivom „Krajišnik“, bili su veliko iznenađenje koje je SVK priredila protivniku. Septembra 1993. godine HV pokreće operaciju protiv SVK u Medačkom džepu. Tom prilikom jedan avion J-21 dejstvovao je po snagama HV. Po avionu je dejstvovala PVO HV, ali se avion izvukao bez oštećenja. Avionima kojima su upravljali piloti pristigli iz Republike Srpske izvršeni su napadi i na širem području Gospića.
Helikopteri Gama naoružani POVR Maljutka, napali su artiljerijski položaj HV na Ramljanima u Lici. Napad helikoptera bio je odgovor na hrvatski artiljerijski napad na komandu 15. Ličkog korpusa SVK. U blizini Gospića helikopteri su uništili jedan tenk i jedan samohodni PAT 30/2 mm Praga hrvatske vojske.
Iznad Vrginmosta 14. septembra 1993. godine, PVO SVK raketnim sistemom Kub obara avion hrvatskog vazduhoplovstva MiG-21bis ev. br. 103, pilot gine. U oktobru 1993. godine izvršeno je kompletiranje pet aviona J-21, dok su još četiri bila u postupku. Ovim radnjama vršilo se ustrojavanje 249. lovačkobombarderske avijacijske eskadrile. Popravke aviona obavljane su u Zalužanima pokraj Banja Luke.
U decembru 1993. godine RV i PVO SVK imalo je deset aviona Jastreb. Nešto kasnije, početkom 1994. godine, izneseni su podaci prema kojima je 249. lbae imala trinaest aviona J-21, ali popunjenost pilotima bila je slaba, s tek četiri pilota za ovaj tip aviona.
Ukupno je SVK raspolagala sa 16 aviona Jastreb, dva aviona G-2 Galeb (ev. br. 23122 i 23123), četiri helikoptera Gazela Hera, četiri protivoklopna helikoptera Gazela Gama, dva helikoptera Mi-8T (ev. br. 12272 i 12367), jedan avion AN-2 i određen broj aviona UTVA-66, UTVA-75, J-20 Kraguj i Zlin-526.
Vođstvo RSK pokušalo je da obezbedi i vlastite orlove. U jednom zahtevu od 21. jula 1994. godine, poslatom Kabinetu predsednika RSK, navodi se da Jastreb, jedini borbeni avion SVK, ima vrlo male šanse za preživljavanje u dubini hrvatske teritorije, pre svega zbog male brzine i niskih manevarskih mogućnosti. Zato se predlaže da se SVK naoruža sa 12 aviona MiG-21bis ili sa šest orlova i šest super galebova G-4. Taj plan nikada nije ostvaren i na Udbini su samo privremeno bili stacionirani orlovi iz 92. mabr.
Tokom hrvatske operacije „Bljesak“ avijacija SVK nije dejstvovala po snagama HV. Brz prodor HV u operaciji „Oluja“ i pad RSK, SVK nije mogla da spreči i pored uspeha pojedinih jedinica SVK na određenim pravcima prodora HV.
Određen broj vazduhoplova tokom hrvatske operacije „Oluja“ nije bio u letnom stanju te su zarobljeni. HV je zarobila oba aviona G-2 Galeb, tri aviona Jastreb (dva J- 21 Jastreb ev. br. 24252 i 24146 i jedan IJ-21 24407), dva aviona Kraguj (ev. br. 30132 i 3150), dva avion UTVA-66 (ev. br. 51109 i 51139) i jedan UTVA-75 (ev. br. 53255). Preostali vazduhoplovi preleteli su za Banja Luku.
U izradi teksta korišćena je knjiga “Vazduhoplovne snage bivših republika SFRJ”, autora Danka Borojevića, Dragog Ivića i Željka Ubovića.
NE PROPUSTITE:
EKSPRES DOSIJE – VAZDUHOPLOVNE SNAGE BIVŠIH REPUBLIKA SFRJ 2 – Crna Gora, Đetići u helikopterima
EKSPRES DOSIJE – VAZDUHOPLOVNE SNAGE BIVŠIH REPUBLIKA SFRJ – Republika Srbija
Komentari
