KAKO JE STVARANA I KAKO SE RASPALA JUGOSLAVIJA

Kako je stvarana Jugoslavija

Ilirski pokret i Načertanije

Ideja jugoslovenstva rodila se u 19. veku u vreme buđenja nacija širom Evrope i sveta. Rodonačelnik ideje jugoslovenstva kroz Ilirski pokret bio je sveštenik Josip Juraj Štrosmajer, mada je fer reći da se tada nije govorilo o terminu jugoslovenstva. Naime, jugoslovenstvo je ideja vrlo ograničenog vremena trajanja u okviru hrvatskog narodnog preporoda iz 1836. kada je Ljudevit Gaj dodatak svojih "Novina" nazvao "Danica Ilirska". To ime se održavalo do 1843. kada je zabranjeno. Godinu dana kasnije, 1844. godine, srpski ministar unutrašnjih dela Ilija Garašanin napisao je „program spoljašnje i nacionalne politike Srbije" - Načertanije. Prema ovom dokumentu, Srbija je trebalo da radi na oslobađanju Srba i ostalih Slovena, odnosno na pripajanju oblasti BiH, Crne Gore i Kosova i Metohije, te Srema, Bačke i Banata.

Niška deklaracija

Usvojena je 7. decembra 1914, napisana u formi vladine izjave i prihvaćena u Narodnoj skupštini. Srbija je ovom izjavom istakla da joj ratni cilj nije srpski - ujedinjenje svih Srba, već jugoslovenski - ujedinjenje Južnih Slovena (Srba, Hrvata i Slovenaca) u novu, veliku državu, koja bi nastala na ruševinama Austrougarske. Srbija je istovremeno saveznicima ponudila stvaranje velike države na Balkanu koja bi mogla da bude jedan od stubova stabilnosti u posleratnoj Evropi. Deklaracija bi, međutim, posle Velikog rata ostala mrtvo slovo na papiru da se nije promenio stav saveznika prema budućnosti Austrougarske.

Londonski sporazum

Želeći da privuku Italiju na stranu Antante, saveznici, Velika Britanija, Francuska i Rusija su sa Italijom 26. aprila 1915. godine potpisale tajni Londonski ugovor. Glavni mamac su bili velika teritorijalna proširenja za Italiju na račun Austrougarske. Italiji je trebalo da pripadne Severna Dalmacija, uključujući Zadar i Šibenik, te većina dalmatinskih ostrva osim Raba i Brača. Srbija na sastanku nije učestvovala niti je konsultovana, a prema ugovoru je trebalo da joj pripadne obala između Krka i Stona, uključujući poluostrvo Pelješac, luku Split i Brač. Crnoj Gori bi pripala obala između Budve i Stona, uz Dubrovnik i Boku Kotorsku. Srbiji je još trebalo da pripadnu BiH, Bačka, Slavonija i neke neodređene oblasti u Albaniji koju bi podelili sa Crnom Gorom i Grčkom. Srbija bi, međutim, izgubila delove teritorija, kao i Makedoniju u korist Bugarske.
Krfska deklaracija

Krfska deklaracija je dokument koji su 20. jula 1917. doneli Vlada Kraljevine Srbije i Jugoslovenski odbor, u kojem su bili južnoslovenski političari sa teritorije Austrougarske. U deklaraciji su se predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca složili da na bazi samoopredeljenja naroda i na demokratskim principima osnuju zajedničku jedinstvenu, slobodnu i nezavisnu državu, koja bi bila ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđević na čelu. Konferencija je trajala pet dana i zbog burne rasprave nije obećavala povoljan ishod susreta. Najviše se raspravljalo o pitanju uređenja države, o čijim osnovama su se dve delegacije najviše razilazile. Ante Trumbić se zalagao za jedinstvo države prema spoljnom svetu, ali i za veći stepen autonomije pojedinih delova buduće države, dok su srpski predstavnici zahtevali da u novoj državi postoji centralističko uređenje.

Podgorička skupština

Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori, poznatija kao Podgorička skupština, bila je narodno predstavništvo Crne Gore na kraju rata. Njenom odlukom zbačena je dinastija Petrović-Njegoš, ali je ključna odluka od 26. novembra 1918. da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu državu pod dinastijom Karađorđević, te da tako „ujedinjene stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca". Ovo dovodi do duboke podele među političarima koji se dele u dve frakcije, takozvane bjelaše koji su bili za bezuslovno ujedinjenje i zelenaše koji su imali rezerve.

Vojvođanska odluka

Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji je u Novom Sadu 25. novembra 1918. godine proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji, čija je vojska već zaposela te prostore. Faktičku upravu nad ovim područjima preuzeli su lokalni vojvođanski Srbi, a na čelu ove uprave nalazio se Srpski narodni odbor iz Novog Sada. Na Skupštini je bilo ukupno 757 delegata, od kojih 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, šest Nemaca, tri Šokca, dva Hrvata i jedan Mađar. Prema proglasu objavljenom 17. novembra, pravo glasa na Skupštini imali su Srbi, Bunjevci i ostali Sloveni, oba pola, sa navršenih 20 godina. Mađari, osim onih lojalnih, iako su bili veoma brojni, izuzeti su iz glasanja.

Proglašenje Kraljevine SHS

Dokument o stvaranju Kraljevine SHS potpisan je 1. decembra u Beogradu, u kući Krsmanovića, na Terazijama. Ujedinjenje je proglasio regent Aleksandar I Karađorđević, prozvan Ujedinitelj, u ime svog oca kralja Petra I Karađorđevića.

Kako se raspala Jugoslavija

Od Aleksandra do aprilskog rata

Od samog početka Jugoslavija je imala mnogo protivnika - nacionaliste svih boja, komuniste, velike sile... I raspadala se nekoliko puta. Za mnoge je prvi korak ka njenom razbijanju bilo ubistvo kralja Aleksandra u Marselju 9. oktobra 1934. godine. Pet godina kasnije, 26. avgusta 1939, pod pritiscima Zagreba, sporazumom Cvetković - Maček, formirana je Banovina Hrvatska, spajanjem Savske i Primorske banovine, kojima su priključeni kotari Brčko, Derventa, Dubrovnik, Fojnica, Gradačac, Ilok, Šid i Travnik. Dve godine kasnije, posle kratkotrajnog aprilskog rata, Kraljevina Jugoslavija prestala je da postoji. Bio je to prvi raspad.

AVNOJ

Druga Jugoslavija formirana je posle rata, 1945. godine, a na osnovu odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a održanog 29. novembra 1943. godine u Jajcu. Tada je i dobila ime Demokratska Federativna Jugoslavija, koje je u zvaničnoj upotrebi bilo samo od 10. avgusta do 29. novembra 1945. godine. Tada je prekrštena u Federativna Narodna Republika Jugoslavija, da bi konačno 1963. godine dobila ime Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija.

Brionski plenum
Brionski plenum je naziv za Četvrtu plenarnu sednicu CK SKJ održanu 1. jula 1966. godine. Pod optužbom da je prisluškivao Tita, sa svih državnih i partijskih funkcija smenjen je Aleksandar Ranković, dotadašnji potpredsednik SFRJ i sekretar CK SKJ - jedan od trojice najvažnijih ljudi u zemlji. Edvard Kardelj je preuzeo ulogu drugog čoveka Jugoslavije i najbližeg saradnika Josipa Broza Tita. Faktički je otvoren proces menjanja odnosa između savezne države i republika koji je doveo do temeljnog preobražaja federacije. Jugoslavija je izgrađivana kao federacija ravnoteže. Monolitni društveni i politički život ustupao je mesto samoupravnom federalizmu.

MASPOK

Početkom sedamdesetih godina u Hrvatskoj se pojavio pokret koji je težio većoj autonomiji u okviru SFRJ. Pokret je uživao podršku hrvatskih komunista, ali je ugušen krajem 1971. godine, posle 21. sednice Predsedništva SKJ u Karađorđevu. Partijsko vođstvo tada je pokret osudilo kao šovinistički i naložilo smenu vođstva Saveza komunista Hrvatske. Zbog učešća u MASPOK-u uhapšeno je i osuđeno više od 2.000 ljudi. Vođe "Hrvatskog proleća" bili su Savka Dabčević Kučar i Mika Tripalo, a priključili su im se i Franjo Tuđman, Janko Bobetko, Ivan Zvonimir Čičak, Dražen Budiša...

Ustav iz 1974.
Ovaj Ustav po mnogima je bio uvod u konačan raspad socijalističke Jugoslavije. Prema odredbama ovog dokumenta, republike, a naročito pokrajine, Vojvodina i Kosovo, koje su bile u sastavu Srbije, dobile su mnogo šira ovlašćenja. Pokrajine su čak dobile i pravo veta na odluke koje bi donosila Srbija. Ovaj Ustav je, inače, došao kao posledica ustavnih promena iz 1968. i 1971. godine, kojima je, pored ostalog, uvedeno Predsedništvo SFRJ kao kolektivni organ upravljanja državom. Prethodno su izvršene i čistke u rukovodstvima KAP Hrvatske i Srbije (MASPOK i Liberali).

Otcepljenje i rat

Prvi višestranački izbori u jugoslovenskim republikama održani su 1990. godine - u Sloveniji i Hrvatskoj u aprilu, u Makedoniji i BiH u novembru, a u Srbiji i u Crnoj Gori u decembru. Tu su godinu obeležili neredi zbog kojih nije ni odigrana utakmica između Dinama i Crvene zvezde na "Maksimiru". Usledila je „balvan revolucija" u avgustu. Početkom maja 1991. dolazi do jednog od prvih oružanih sukoba između hrvatskih vlasti i lokalnih Srba u Borovu Selu. Već u junu Slovenija i Hrvatska proglašavaju nezavisnost. Bio je to i konačan raspad Jugoslavije. Rat u Sloveniji traje samo sedam dana, posle čega se JNA povlači. Rat u Hrvatskoj je, međutim, trajao mnogo duže i okončan je tek 1995. godine Erdutskim sporazumom. Rat u BiH izbio je marta 1992, a okončan je Dejtonskim sporazumom novembra 1995. godine.