VELIČINA SNIMLJENIH GROBNICA OTKIRVA RAZMERE ZLOČINA

 Oni čuvaju i zarobljenu nemačku građu, snimke Luftwaffe zaplenjene na kraju rata. Ne mogu biti siguran, ali pretpostavljam da bi se u toj građi moglo naći još interesantnih fotografija, i to iz 1941-1942, kada su se u jasenovačkom logoru događale najmasovnije likvidacije

Istražujući pre nekoliko godina temu nelegalne gradnje u međuratnom Zagrebu, istoričar, docent na zagrebačkom Filozofskom fakultetu dr Goran Hutinec sasvim slučajno naišao je u arhivu Nacionalne zbirke vazdušnih fotografija u škotskom Edinburgu na fotografije Jasenovca i okoline. Nije im tada posvetio previše pažnje, iako su one do tada bile potpuno nepoznate ovdašnjoj javnosti. Reč je o fotografijama koje su američki izviđački avioni snimili januara 1945. godine, a na njima se jasno vide masovne grobnice u kojima su završavale žrtve Jasenovca. Danas, kada se, kako kaže, sve intenzivnije negiraju ustaški zločini u Jasenovcu, dr Hutinec je odlučio ponovo da posegne za tim slikama, koje „Ekspres" ekskluzivno objavljuje.

- Zbog sve jačeg intenziteta negiranja zločina izvršenih u Jasenovcu, odlučio sam ponovo da posegnem za građom iz Edinburga. Budući da su slična istraživanja Aušvica sedamdesetih godina znatno doprinela razumevanju tamošnjeg logora, pretpostavio sam da bi slično istraživanje Jasenovca moglo da rezultira odbacivanjem najgrubljih falsifikata i poricanja ustaških masovnih zločina počinjenih u jasenovačkom logorskom sistemu - kaže dr Hutinec za „Ekspres".

Šta se na njima tačno vidi?

- Na do sada nađenim fotografijama vidi se širi prostor naselja Jasenovac, uključujući i sam logor Jasenovac III - Ciglana. Pored toga, vidljiva su i okolna sela, koja su takođe služila kao logorske ispostave (Uštica, Jablanac itd.). Najznačajniji nalaz su područja masovnih grobnica, posebno na Gradini i u Uštici, koja se jasno vide na fotografijama. Na tim je područjima uočljiv niz pravilnih neravnina na terenu koje se dimenzijama i položajem savršeno poklapaju s poznatim lokacijama masovnih grobnica istraživanim nakon rata. Iako se uvećanjem fotografije ne mogu raspoznati sve poznate lokacije grobnica, bilo zbog svojih malih dimenzija, bilo zbog mestimične oblačnosti na dan snimanja fotografija, najveća se grobna polja jasno mogu razabrati (Romsko groblje u Uštici, te lokacije Orlovača, Hrastovi i Topola na Gradini).

Kako objašnjavate to da su one ostale nepoznate gotovo punih 80 godina?

- Delom je za to zaslužna činjenica da su te fotografije nekoliko puta seljene iz institucije u instituciju i iz države u državu, od Italije, gde su nastale i čuvane nakon rata, pa sve do Škotske pre dvadesetak godina. One dugo nisu ni bile dostupne široj javnosti, već su u doba kada još nisu postojali sateliti služile kao pomoć vojnim kartografima zapadnoevropskih zemalja u pripremi karata područja iza Gvozdene zavese. Čak i već spomenute fotografije Aušvica nisu otkrili istoričari, već profesionalni tumači aerosnimaka zaposleni u CIA, kojima je to istraživanje bio hobi, a ne pravi posao. Kad se to poveže sa činjenicom da se do pre petnaestak godina izvan nekadašnje Jugoslavije i zemalja naslednica nije mnogo radilo na ozbiljnom istraživanju zbivanja na tom prostoru u Drugom svetskom ratu, uopšte ne čudi da su nam te fotografije ostale nepoznate. Verovatno bi još uvek bile nepoznate da nam informatička revolucija i sistemska digitalizacija te građe nije omogućila lakši i jeftiniji pristup čak i udaljenim arhivima poput arhiva u Edinburgu.

Da li ste o tim fotografijama pričali s nekim od kolega u Edinburgu i da li oni znaju šta su sve vreme imali pred sobom?

- Komunikacija s kolegama u Edinburgu uglavnom je bila usmerena na tehničke elemente istraživanja. Ne treba izgubiti iz vida činjenicu da moje istraživanje predstavlja samo delić njihove aktivnosti. Najveći broj korisnika njihove građe bavi se vojnom istorijom, potragom za snimcima savezničkog iskrcavanja u Normandiji ili bombardovanja nemačkih gradova. Osim toga, oni nemaju specijaliste za sam predmet snimanja, već su eksperti za savezničke vazduhoplovne snage, njihovu organizaciju i tehničke aspekte planiranja misija, razvijanja filmova i slično. Tu je njihova pomoć bila od presudnog značaja, iako ni sami nisu znali da poseduju građu od velike važnosti za našu istoriju. No, treba reći da njihov napor na digitalizaciji snimaka iz vazduha još nije gotov. Uglavnom je dovršena digitalizacija planova leta savezničkih aviona, koji su prostor Balkana počeli da nadleću tek od 1943. godine. Oni takođe čuvaju zarobljenu nemačku građu, snimke Luftwaffe zaplenjene na kraju rata. Ti snimci još nisu digitalizovani, a ne postoje ni sistemski katalozi pomoću kojih bi se mogli locirati snimci određenog područja. Ne mogu biti siguran, ali pretpostavljam da bi se u toj građi moglo naći još interesantnih fotografija, i to iz 1941-1942, kada su se u jasenovačkom logoru događale najmasovnije likvidacije.

Kakvu korist, osim još jedne potvrde o sprovođenju organizovanog zločina u Jasenovcu, možemo da imamo od tih fotografija?

- Mislim da su fotografije ključne kao direktan dokaz masovnih zločina počinjenih u Jasenovcu pre kraja rata. To direktno pobija tvrdnje proustaških negacionista da tamo nije bilo masovnih zločina ustaša, i da su svi kasnije otkriveni posmrtni ostaci zapravo bile žrtve navodnog komunističkog posleratnog logora. Osim toga, fotografije će ispraviti neke netačnosti u prikazima logora. Na primer, poratni nacrt logora je neprecizan jer su istočnu granicu logora istraživači Zemaljske komisije za ratne zločine ucrtali na pogrešnom mestu. Taj se netačan nacrt često citira čak i u najnovijoj stranoj literaturi, na primer u Enciklopediji koncentracionih logora u izdanju Muzeja Holokausta u Vašingtonu, objavljenoj prošle godine. Osim toga, upravo ovih dana je međunarodna grupa naučnika završila digitalnu rekonstrukciju logora Jasenovac III - Ciglana, koja će za koju nedelju biti predočena javnosti. Ta će rekonstrukcija olakšati razumevanje logora posetiocima budući da nisu sačuvani autentični materijalni ostaci logora poput zgrada ili logorskih zidova. Imali smo sreću što su ove fotografije otkrivene na vreme da posluže u izradi tog pomagala.

Opširniji intervju sa hrvatskim istoričarem koji je otkrio slike Jasenovca iz vazduha možete pročitati u najnovijem broju Ekspresa, koji se od petka nalazi u prodaji na kioscima