Sve ktitor do ktitora

Nedugo posle petooktobarskih promena, izvesni kontroverzni biznismen, sa visokom funkcijom u jednom teniskom klubu, osetio je neodoljiv poriv da se posveti zadužbinarstvu. U to ime kupio je dvospratnicu na jednoj od lepših dorćolskih raskrsnica u Beogradu. Iselio je stanare i stolarsku radionicu koja je u prizemlju zgrade postojala decenijama, renovirao kuću spolja i iznutra, obnovio fasadu... Kao šlag na tortu, na vrhu zgrade dao je da se ispiše Zadužbina tog i tog, s a sve godinom renoviranja zgrade.

Kakvu je funkciju ta „zadužbina" imala, nije baš najjasnije. Sama suština zadužbinarstva ogleda se u trajnom darivanju privatne imovine za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva.

U ovom slučaju, nekadašnju stolarsku radionicu „okupirala je", doduše samo nakratko, jedna od banaka koje su tada nicale kao pečurke posle kiše. Stanovi na spratovima pretvoreni su u poslovni prostor koji je, iz nekog razloga, uglavnom zvrjao prazan.

Dotični biznismen je, hajde da kažemo, makar pokušao da se igra zadužbinara.

Malo filantropa među tajkunima
U periodu s kraja 20. i početkom 21. veka, međutim, mnogi su se obogatili, pa je bilo očekivano da će oni, sa svoje strane, doprineti razvoju zadužbinarstva. To se, međutim, nije desilo.

Podaci Agencije za privredne registre, na primer, govore da je u poslednjih deset godina registrovana svega 21 „domaća zadužbina sa opštekorisnim ciljem". Ovakvih „opštekorisnih zadužbina" ima 131, dok je ukupan broj zadužbina i fondacija registrovanih u Srbiji 860.

Tako je, na primer, izvesni Jovo Lojanica Stupljanin iz Sjenice pre četiri godine osnovao istoimenu zadužbinu sa ciljem da, pored ostalog, promoviše i štiti zaštitu demokratskih vrednosti, unapređenje regionalnog razvoja, zaštitu životne sredine, ali i da organizuje edukacije stanovnika Raške oblasti i šire za „podsticanje integracija i međunarodnog razumevanja, promovisanje tolerancije i kulture, popularizaciju nauke, obrazovanja, umetnosti i amaterskog sporta...".

Ima zadužbina osnovanih i sa ciljem unapređenja socijalne i zdravstvene zaštite, ili unapređenja položaja osoba sa invaliditetom i brige o deci i mladima.

Druge su pak posvećene podršci, zaštiti i unapređenju obrazovanja, pomaganju stvaralaštva u svim naučnim oblastima i disciplinama, kao i stvaralaštva u književnosti, umetnosti...

Jedna od takvih je i Zadužbina Mome Kapora, ustanovljena 2010. godine, koja, pored ostalog, u ciljevima ima i promociju i unapređenje kulture i javnog informisanja.

Fondacija jeftinija od zadužbine
Pa ipak, postavlja se pitanje gde su u svemu tome svi oni koji su, maltene preko noći postali imućni, pretpostavlja se, pre svega zahvaljujući sumnjivim vezama u svetu politike, kriminala, i netransparentnim poslovnim poduhvatima. Da li je neko od njih možda poželeo da makar deo onoga što je zgrnuo ostavi „na polzu" narodu od kojeg je dobar deo toga i uzeo?

Skeptici bi rekli da je teško i bilo očekivati da filantrop bude pojedinac koji se obogatio na sumnjiv način.

Ali situacija je malo bolja kada su u pitanju fondacije. Njih je u poslednjih deset godina osnovano čak 524. Među osnivačima je na primer i Miroslav Mišković, čija je fondacija, recimo, 2012. godine izgradila Centar "Sunce" za dnevni boravak dece i omladine sa invaliditetom na Bežanijskoj kosi, a četiri godine kasnije otvorili su i „Iskru" - Centar za sport i rehabilitaciju osoba sa invaliditetom u Kragujevcu.

Tu je i Fondacija Novaka Đokovića, koja se naročito ističe u pomoći predškolskim ustanovama u Srbiji, obrazovanju nastavnika...

Prema odredbama Zakona o zadužbinama i fondacijama, zadužbina je „pravno lice bez članova kojem je osnivač namenio određenu imovinu (osnovna imovina) radi dobročinog ostvarivanja opštekorisnog cilja ili privatnog interesa, odnosno cilja koji nije zabranjen Ustavom ili zakonom".

Isto tako, fondacija je „pravno lice bez članova i osnovne imovine koje je osnovano radi dobročinog ostvarivanja opštekorisnog cilja koji nije zabranjen Ustavom ili zakonom".

Razlika između fondacije i zadužbine je, pored ostalog, i u tome što je za osnivanje zadužbine neophodno da osnivač obezbedi najmanje 30.000 evra u dinarskoj protivvrednosti, dok za osnivanje fondacije ta obaveza ne postoji.

Zadužbina se, takođe, po definiciji odnosi na zgradu ili ustanovu izgrađenu dobrovoljnim prilogom jedne ili više uticajnih osoba, čiju namenu određuje sam zadužbinar.

Savremena tumačenja govore da je zadužbina "sve ono što je neko darivao svom narodu, državi, rodnom kraju ili zavičaju, za ostvarivanje društveno korisnih ciljeva".

Opere, crkve, manastiri...
Ako se na zadužbinu gleda kao na građevinu čija namena može da bude kulturna, naučna ili verska, situacija i nije tako strašna.

Među prve ovovremenske zadužbine, nikle posle pada socijalizma, svakako se može ubrojati zdanje Madlenianum, osnovano 1998. godine. U pitanju je prva privatna operu koju je podigla Madlena Cepter, supruga biznismena Filipa Ceptera, kako se smatra, jednog od najbogatijih Srba u svetu. Madlena je, takođe, zaslužna i za ustanovljenje književne nagrade "Žensko pero", kao i nagrade "Dobričin prsten", koja se dodeljuje pozorišnim glumcima.

Poslednjih godina kao zadužbinari pojavili su se i bogati srpski iseljenici. Svoj novac najviše su ulagali u izgradnju crkava i manastira, ali ima i zadužbina koje su naročito usmerene na obrazovanje.

Studenti univerziteta u Srbiji, na primer, dobili su od Zadužbine Studenica iz San Franciska, od njenog osnivanja 1993. godine, stipendije u ukupnom iznosu većem od četiri miliona dinara. Od osnivanja Zadužbine 1993. godine, stipendiju je dobilo preko 2.100 studenata, uključujući i oko 300 stipendija za postdiplomske studije na Harvardu, Kolumbiji, Univerzitetu u Čikagu, Berkliju, Stanfordu, MIT i drugim.

Kao jedinstven primer angažovanja intelektualca u filantropskom radu i primer razumevanja potreba ovog društva, i sada se često pominje potez akademika i profesora međunarodnog prava Tibora Varadija. Naime, on je 2017. godine ustanovio program "Stipendija izuzetnosti" za studente master i doktorskih studija i u fond priložio sopstvena sredstva u iznosu od 100.000 dolara. Tom prilikom je rekao da pokušava da pomogne drugima onako kako je njemu pomognuto u životu.

Sveci današnjice
U društvo sa nekadašnjim velikim dobrotvorima poput Ilije Milosavljevića Kolarca, kapetana Miše Anastasijevića, Sime Andrejevića Igumanova ili Nikole Spasića, ali i sa velikim srednjovekovnim zadužbinarima i ktitorima pokušali su da stanu i pojedini političari i biznismeni. Oni su se, nekako, izgleda najviše orijentisali na sakralne objekte.

Tako je bivši predsednik Srbije Tomislav Nikolić sa suprugom Dragicom izgradio crkvu u rodnom selu Bajčetina. Izgradnja crkve koštala je oko milion evra, ali do danas nije najjasnije odakle Nikolićima novac za ovo dobročinstvo.

Lider Jedinstvene Srbije Dragan Marković Palma izgradio je crkvu u selu Končarevo kod Jagodine, a sadašnji direktor BIA i nekadašnji ministar odbrane (i uspešan biznismen) Bratislav Gašić ktitor je Crkve Svetog Jovana, na brdu Bagdala iznad Kruševca.

Jagodinski biznismeni Miodrag Nikolić i Radoslav Milenković osvanuli su na freskama u seoskim crkvama u Rakitovu i Majuru, čiji su ktitori. Nikolić je oslikan kako Svetom Luki daruje hram u Rakitovu, a Milenkovića za ruku drži Sveti Roman i vodi ga ka Hristu.

Na zidu crkve u selu Kotraža, nadomak Guče, našao se i poznati čačanski biznismen Milenko Kostić, zvani Kole, vlasnik firme "Auto Čačak", koji je zajedno sa porodicom prikazan u društvu njegovog svetitelja, zaštitnika Svetog Nikole.

Most i ćuprija
Da Srbi ne mogu bez afera čak ni kada su zadužbine u pitanju, najbolje pokazuje primer tzv. Pavlovića ćuprije, koja povezuje Srbiju i Republiku Srpsku, odnosno Mačvu i Semberiju. Most je sredinom devedesetih godina izgrađen sredstvima koja su obezbedili supružnici Slobodan i Miroslava Pavlović iz Čikaga. Gradnja Pavlovića ćuprije započeta je 1992, kada im je država ustupila zemljište na 30 godina i asfaltirala devet kilometara puta od Bijeljine. Zauzvrat, prema koncesionom ugovoru, Pavlović je trebalo deo novca zarađenog naplatom mostarine da reinvestira u razvojne projekte u RS.

Most, čija je gradnja koštala dva miliona evra, završen je 1996. godine. Slobodan i njegova supruga Mira Pavlović tada su rekli da je to njihov poklon zavičaju i građanima s obe strane Drine.

Naplatom mostarine, koja sad iznosi 160 dinara (1,35 evra), uloženi novac su vratili za četiri godine. Od tada su zaradili mnogo više, ali ništa nisu uložili u razvojne projekte u RS.