VITEZOVIĆ PORED VOŽDA

U prostoru Narodne biblioteke u Kosjeriću, rodnom gradu velikog srpskog pisca Milovana Vitezovića, otvoren je legat koji nosi njegovo ime, a gde su postavljena autentična svedočenja o životu i radu slavnog pisca

U Srba postoji i ona toliko puta dokazana narodna mudrost koja kazuje da je najteže u svom selu biti vladika! Neretko i ti tabui su rušeni, a najnoviji primer se pod kraj avgusta ove godine potvrdio u Kosjeriću, gde su građani s velikim poštovanjem i samoinicijativno u prostoru Narodne biblioteke otvorili legat svom Kosjercu, velikom piscu Milovanu Vitezoviću. Zgodna je prilika da se kaže kako je ova lepa i ne tako česta praksa u nas ovoj varoši u Zapadnoj Srbiji nekako ušla u kulturološki kod.

„Kosjerić na jasan i poseban način voli svoje znamenite ljude. Pokazuje to odmereno baš i u ovom prostoru Narodne biblioteke grada, gde baštinimo spomen na tri velikana iz ovog kraja. Najpre, ova biblioteka nosi ime Sretena Marića, akademika, prevodioca, književnika, profesora na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, etičara i šta sve ne - čime mu se odužuje. Unutar biblioteke je i legat slika Lize Marić Križanić, poznate slikarke, inače supruge čuvenog karikaturiste Pjera Križanića. I najzad, večeras otvaramo legat velikog srpskog pisca Milovana Vitezovića, rodom iz Vitezovića, nedaleko od Kosjerića, čoveka koga Kosjerić voli na poseban način.“

Ovim probranim rečima se Anđa Bjelić iz užičke Narodne biblioteke nedavno obratila prisutnima otvarajući Legat Milovana Vitezovića u Kosjeriću. Ona je podsetila da se poznati pisac i njegov zavičaj trajno vole, od vremena Milovana đaka pešaka do Vitezovića velikog pisca.

„Odluku o Legatu doneli su kulturni poslenici opštine i opštinsko rukovodstvo jednoglasno i sa idejom da se svi odužimo velikom piscu, našem Milovanu Vitezoviću. Istinski, ovaj gest nas je učinio boljim i poštenijim nego što smo bili pre toga“, rekao nam je Žarko Đokić, predsednik opštine Kosjerić.

Slaviša Perišić, direktor Biblioteke „Sreten Marić“ u Kosjeriću, za „Ekspres“ priča da je poznati pisac godinama poklanjao knjige Narodnoj biblioteci u Kosjeriću:

„Tako je sve počelo. Poklonio je brojna dokumenta, fotografije, novinske članke, časopise, scenarije, pozivnice, rukopise i neknjiževnu građu. Tu su dragocenosti poput rukopisa poznatih Vitezovićevih drama i TV serijala ‘Vuk Karadžić’, ‘Dimitrije Tucović’, ‘Šešir profesora Koste Vujića’, ‘Lajanje na zvezde’, ‘Simfonija Vinaver’, ‘Milena iz Knez Mihajlove’, ‘Hajduk Veljko Petrović’... Legat obuhvata više od četiri hiljade knjiga koje je pisac ranije poklonio, a koje će koristiti građani Kosjerića.“ Gospodin Perišić još govori da, osim knjiga iz raznih oblasti koje će biti na raspolaganju građanima Kosjerića, u upotrebi će biti i edukativne radionice za najmlađe sugrađane, gde će sticati znanja o srpskom jeziku i kulturi, kao i o literaturi velikog Kosjerca Milovana Vitezovića, a što će ovaj prostor učiniti multifunkcionalnim. Sve to, naravno, prati izložba „Milovan Vitezović - životno delo“.

Legat svedoči o tome da je Vitezović redovni profesor na Akademiji umetnosti u Beogradu, Odsek dramaturgije, da je do sada objavio više od pedeset knjiga štampanih u više od 300 izdanja koje su prevedene na dvadesetak jezika i nagrađivane i kod nas i u inostranstvu. Legat svedoči i o nagradi „Petar Kočić“, Vukovoj nagradi, o nagradama Zmajevih dečjih igara, kao i o posebnom priznanju ruskog naroda - Ordenu zlatnog viteza za negovanje duhovnosti kulture i umetnosti u slavenskom jezičkom i kulturnom prostoru. Postoje tu i još tri nagrade s predznakom „vitez“... Tu su i faksimili nagrade „Svetog despota Stefana“, kojom je Vitezovića odlikovao Njegova svetost srpski patrijarh Irinej i odličje „Sveti Sava“ drugog stepena... Na skupu prilikom otvaranja Legata Milovana Vitezovića ispričana je i anegdota o tome kako je od njega kao urednika Dramskog programa RTS-a u vreme NATO bombardovanja traženo da napravi spisak radnika koje treba poslati na plaćene i neplaćene odmore, koje treba otpustiti... te da je Milovan Vitezović na papir stavio samo jedno ime: Milovan Vitezović! Vitezović i njegovi Kosjerci od vremena kad je on, šezdesetih godina, otišao na studije u Beograd pa sve do danas imaju besprekornu i konspirativnu komunikaciju. Kad su, početkom sedamdesetih prošlog veka, njegove knjige spaljivane zbog njegovog pisanja o Brozovom režimu, što se nije dopalo komunistima, Kosjerci su ćutali, ali su stajali iza njega. Ta ćuteća ljubav je iskovana na vreme pa Kosjerci nisu zaboravili mnogo šta slično iz Milovanovog života. Zapravo, ćutke su trpeli imajući u glavi stihove iz Vitezovićeve pesme: „Misli moja, moj u glavi crve, zar počinje sve od četrdeset prve...“

Tako se dogodio i onaj neverovatan događaj iz 1982. godine, o čemu su pričali prisutni na otvaranju Legata velikog pisca. O čemu se radi?

Kosjerić je bio i ostao jedan od retkih gradova, varošica i mahala u Srbiji koji nisu imali ulicu Josipa Broza Tita. Komunističke vođe, aparatčici, aktivisti i Udba su to imali na umu. Moguće da ih nije iznenadilo što je u leto 1982. godine ispred zgrade Doma kulture u kojem je i Narodna biblioteka gde je otvoren nedavno i Legat Milovana Vitezovića bio postavljen postament za spomenik - nikom drugom do Karađorđu Petroviću, vođi Prvog srpskog ustanka. Međutim, neprikosnoveni komunistički odbrambeni mehanizam protiv „narodnih neprijatelja“ odmah je pokrenuo moćnu mašineriju, novine su na sva zvona svirale uzbunu, pitale ko je Kosjercima dozvolio da se diže spomenik Voždu, te da li je Kosjerić tražio mišljenje da se tako nešto učini. Drugim rečima, napravljen je skandal prvog stepena i u razrađenoj akciji Udba je zarobila Vožda od mermera i strpala ga u hladnjaču.

Kosjerci nisu zaboravili da je ideja o podizanju spomenika Karađorđu potekla baš od Milovana Vitezovića, tada uveliko afirmisanog srpskog pisca. Otkud Vitezoviću uopšte ideja da se Karađorđu Petroviću podigne spomenik u Kosjeriću, jer je tada Vožd imao spomenik samo u Topoli, a onaj na Platou ispred Svetosavskog hrama biće podignut desetak godina kasnije, pošto je dvadeset godina ranije čamio u livnici Beograd? Vitezović je u nekom vremenu pre ove akcije upoznao vajara Velimira Karavelića, koji je imao u glavi razrađenu umetničku sliku Karađorđa u mermeru. Piscu se dopala ideja, odmah je locirao i mesto gde bi spomeniku estetski i prirodno bilo najlepše. Kosjerić, ispred zgrade Narodne biblioteke, gde Karađorđe i danas stoluje.

Međutim, do toga je valjalo preskočiti više ideoloških i drugih prepreka. Srećna okolnost je bila u tome što je u to vreme predsednik opštine Kosjerić bio Slavoljub Kosorić, inženjer pejzažne arhitekture, inače čovek širokih obrazovnih nadzora sa iskustvom službovanja u inostranstvu. Slavoljub Kosorić je, da se i to zna, jedan od onih ljudi koji je u Srbiju uveo malinu kao biznis marktrejd. On je u to vreme hteo da izgradi spomenpark Žikici Jovanoviću Špancu, pa je uspeo da ubedi vojsku da izgradi i asfaltira sve prilazne puteve Kosjeriću, ali je prihvatio i Vitezovićevu ideju da se podigne spomenik i Karađorđu.

Vajar Karavelić je tražio adekvatan komad mermera, što su pisac i predsednik opštine nabavili u Venčacu i dopremili u Kosjerić. Posle izvesnog vremena Vožd u mermeru je bio završen, postavljen je postament, ali Udba je u ekspresnoj akciji zarobila mermernog Karađorđa i smestila ga u hladnjaču. Zašto u hladnjaču, bog sveti zna. Možda su računali da tu neće oživeti.

Protiv spomenika Voždu u Kosjeriću bili su svi, od Dragoslava - Draže Markovića, koji je tada bio na funkciji predsednika Savezne Skupštine, ali bio je u to vreme siva eminencija političke moći u Srbiji, do grada Užica, koji je tada nosio Titovo ime, a Kosjerić mu je bio ideološki i geografski ispred nosa... Sva vrata su bila zaključana, ali Milovan Vitezović i Slavoljub Kosorić znali su tajne puteve i načine da doskoče Udbi i njenim nalogodavcima. Otišli su na razgovor kod Vukoja Bulatovića, tada direktora i glavnog urednika „Politike“, čoveka koji je imao veliki ugled u političkom vođstvu Srbije.

Bulatović je najpre izjavio: „Karađorđe je toliko značajan da se mora videti i oceniti šta mu se podiže“. Drugim rečima, tražio je da se napravi stručni žiri koji bi ocenio valjanost mermernog Karavelićevog Vožda. Napravljen je žiri na koji niko nije imao primedbe: Jovan Krathović, vajar i profesor Fakulteta likovnih umetnosti, akademik Oto Logo, Mladen Sibinović, slikar i skulptor, Toma Bonuševac, prorektor BU, i - naravno - Milovan Vitezović! Žiri je dao vrlo povoljnu ocenu umetničkog rada vajara Karavelića i sve je završeno kako valja.

Mermerni Vožd i danas počiva ispred Doma kulture, a da bi se došlo do Legata Milovana Vitezovića morate proći ispred Vožda.

Kosjerić oaza umetnika

Kosjerić voli svoje umetnike. Pomenuli smo Sretena Marića i Lizu Marić, kao i Milovana Vitezovića. Ali iz istog zavičaja su pesnik Radisav - Mića Cajić, pisac i novinar Miljko Mitrović, pesnikinja Milunka Mitrović Bjelanović, Petar Lazić, pisac, novinar i satiričar, ali i mnogi drugi.

Pjer Križanić pravoslavac

Slikarka Liza Marić Križanić rodom iz Kosjerića udala se za najpoznatijeg karikaturistu SFRJ iz velike i obostrane ljubavi. S tim u vezi stoji i jedan ekstra kuriozitet. Pjer Križanić je bio katolik. Oni su se venčali u Parizu. Liza je molila Pjera da on pređe u pravoslavlje, što je mladoženja od srca prihvatio. Kumovala im je pesnikinja Desanka Maksimović, koja je posle venčanja i ceremonije pokrštenja pitala Križanića: „Hoćeš li sad da se prezivaš Krstanović“? Križanić je umro kao pravoslavac.