KOLUMNA, BASARA: Sirotinjske imperije

Uobičajilo se smatranje da su takozvane velikodržavne ideje, poput projekata Velike Srbije, Bugarske i Albanije - koje i dan-danas raspolažu ogromnim (i razornim) potencijalom mobilizacije masa - specifičnost Balkanskog poluostrva, ali već ovlašno prelistavanje istorije XIX veka pokazuje da su te ideje zapravo uvezene sa zapada i da su u toj stvari gorepomenute balkanske zemlje bile „savremenije" nego danas i u sazvučju s duhom vremena, što je inače retkost u njihovim istorijama.
Vreme o kojem govorimo je druga polovina XIX veka, doba buđenja i uspona nacionalnih romantizama i s njima povezanih težnji ka ujedinjenju svih Italijana i svih Nemaca u jednu državu, što je - ne bez velikih žrtava - 1871. konačno i ostvareno i što je srpsku kulturnu i političku elitu, naročito nakon što je Kneževina Srbija stekla puni suverenitet, podstaklo da sledi nemački i italijanski primer i da pokrene projekat ujedinjenja svih Srba u jednoj, po mogućstvu što većoj državi, a u idealnom slučaju u državi čije bi se granice poklapale s granicama mitologizovanog Dušanovog carstva.
Na to pregnuće srpskih elita, u onovremenoj Evropi uglavnom se nije popreko gledalo, a i tamo gde nije bilo dobro prihvaćeno nije bilo prihvatano iz razloga pragmatične politike, nipošto zbog zastrašenosti i zgroženosti baukom velikosrpskog hegemonizma. Kako napred rekosmo, duh ondašnjeg vremena išao je naruku srpskim ujediniteljskim težnjama - nije se čak oskudevalo ni u saveznicima - ali mnoge su druge stvari i okolnosti ujedinjenje Srba činile teško ostvarivim i - kako će vreme pokazati - nemogućim.
Nemačke i italijanske državice jesu bile politički rascepkane, ali su za razliku od balkanske izmešanosti bile etnički kompaktne, kulturno jedinstvene, srazmerno bogate i za ono vreme tehnički napredne, što s teritorijama i populacijama predviđenim za buduću Veliku Srbiju (Bugarsku, Albaniju) nije bio slučaj.

Niš svojim gradom smatraju i Srbi i Bugari i Albanci. U tome i jeste problem: sve tri „velike" balkanske države duboko su zadirale (i do danas nastavile da zadiru) na teritorije konkurentskih država

Na stranu to što su - kako sve više istoričara od ugleda smatra - i romantičarska ujedinjenja Nemačke i Italije za posledicu donele fašizam i nacizam, srpske, bugarske i albanske elite u romantičarskom zanosu behu naumile da naprave velike države pre nego što su uopšte napravile uređene države na teritorijama kojima su raspolagale, a u albanskom slučaju i pre nego što su stekle bilo kakvu, makar i vazalnu državu. Dodatna teškoća za realizaciju balkanskih velikodržavnih projekata bila je teskoba balkanskog lebensrauma: željene granice sve tri „velike" balkanske države duboko su zadirale (i do danas nastavile da zadiru) na teritorije konkurentskih država, tako da - uzmimo jedan primer - Niš svojim gradom smatraju i Srbi, i Bugari, i Albanci.
Prosvećena Evropa ima razvijenu sposobnost da svoje nedostatke i promašaje vešto zabašuruje i prebacuje na Balkan kao na deponiju svih ovosvetskih zala pa je tako zabašurila da su međunacionalni i velikodržavni nemačko-francusko-italijanski sukobi - sve do mučnog otrežnjenja koje je usledilo posle Drugog svetskog rata - bili isto toliko krvavi i isto toliko „nesavremeni" koliko i balkanski. Druga je stvar - a Evropa za to ne snosi krivicu - što srpske, bugarske i (u poslednje vreme naročito) albanske nacionalističke elite nisu u stanju, ili ne žele, da shvate da su Velika Srbija, Bugarska i Albanija podjednako nemoguće danas kao i u XIX veku, i ne samo da su anahrone i nemoguće nego su, makar bile puka politička ideja, osnovni uzrok zaostajanja tih država u odnosu na ostatak Evrope.
Velikodržavni resantimani i masovna frustriranost zbog osujećenih nacionalnih ujedinjenja sadašnje, koliko-toliko postojeće države triju balkanskih naroda održavaju u stanju večite nedovršenosti i privremenosti i, ako bi neko hteo da bude cinik, mirne bi duše mogao reći da bi srpska elita, suočena s ponovo raspomamljenim velikoalbanskim idejama i provokacijama, najbolje učinila ako bi - u cilju neutralisanja albanske pretnje - svim raspoloživim silama potpomagala teoretičare i praktičare Velike Albanije.
Ko nije zadovoljan onim što ima i ko hoće više (i ono što mu ne pripada), po pravilu izgubi i ono što je imao ili je mogao imati. I to se ne odnosi samo na pojedince, nego i na čitave narode.
Bar smo se u to uverili (da li smo, u stvari?) mi, Srbi, koji smo bili mnogo bliži ostvarenju velikodržavnog sna od svih ostalih balkanskih konkurenata i koji - satirući u pokušajima ostvarivanja sna i ljudske i materijalne resurse - ne samo da nismo dobili Veliku Srbiju nego umalo nismo ostali i bez ove, ovakve i ovolike, uzgred vrlo retko naseljene Srbije.