Ustašu sam rodila, ustašu hranila, ustašu odgajila

Međutim, u srpskoj i hrvatskoj istorijskoj nauci o ženama koje su barabar sa muškarcima učestvovale u ustaškom pokretu, od Drugog svetskog rata do danas nismo pročitali gotovo ništa.

Pre nekoliko meseci, međutim, zagrebačka izdavačka kuća “Srednja Evropa“ objavila je dragocenu knjigu “Žene i ustaški pokret“ istoričarke Martine Bitunjac. Docent na Istorijskom odseku Univerziteta u Potsdamu, naučnica u Mozes Mendelson centru za evropsko-jevrejske studije, Martina Bitunjac istražuje istoriju Drugog svetskog rata, žrtve Holokausta, istoriju ženskog roda i kulturu sećanja. Knjiga je u Evropi objavljena još 2013. godine.

Zbog čega je knjiga “Žene i ustaški pokret“ dragocena? Ona je prva na balkanskim prostorima temeljno istražila učešće žena u formiranju i oblikovanju NDH, u formiranju ustaškog pokreta 1929. godine u Italiji. Na kraju otkriva veliku enigmu – kako se ustaška ideologija utkala u gene većine Hrvata gde dominira i danas?

Prikupljajući građu za ovu knjigu, Bitunjac je mesece provela u istorijskim arhivima koji čuvaju dokumentaciju o Drugom svetskom ratu i NDH – od Berlina, Rima, Zagreba, Beograda, Arhivu Muzeja žrtava genocida u Beogradu, kao i u drugim evropskim gradovima...

“U hrvatskoj istoriografiji zasad nije bilo temeljnog istraživanja povezanosti žena sa ustaškim režimom, ali su objavljeni radovi na engleskom jeziku o aspektima ustaške ideologije prema ženama i ulozi ustaškinja u NDH: članci Melisse Bokovoj i Roryja Yomanisa... U Hrvatskom državnom arhivu sačuvano je vrlo malo arhivskog materijala o ženama u ustaškom pokretu, Ženskoj ustaškoj mladeži i Ženskoj lozi hrvatskog ustaškog pokreta (tj. Ustaškinji). Verovatno su ustaše pre nego su pobegle, uništile većinu tih dokumenata, kako ne bi poslužili kao kompromitujući dokazni materijal... Državni arhiv u Zagrebu čuva važne dokumente o školama i njihovim učenicima u NDH te o njihovoj saradnji sa Ustaškom mladeži...

Intervjui s aktivistkinjama ustaškog pokreta (koje je uglavnom radila Martina Bitunjac) otkrili su kako su te žene s vremenskom distancom doživljavale i vrednovale svoju prošlost. Za istraživanje je takođe bilo važno predstaviti i perspektivu antifašistkinja, partizanki i bivših zatvorenica jer su i antifašističko i fašističko osobno tumačenje istorije Drugog svetskog rata danas deo hrvatske kulture sećanja. Individualna svedočenja oblikuju kolektivno pamćenje i pružaju informacije o samorefleksiji u odnosu na ustašku prošlost. Čak i nekoliko decenija kasnije, pripadnice ovog pokreta ostale su odlučne pobornice fašističke ideologije...

Tek su se dve ustaškinje ’90-ih našle pred lupom medija: bivša čuvarka koncentracionog logora Jasenovac Nada Šakić i Višnja Pavelić. Interes medija, pogotovo onih u Hrvatskoj i u Srbiji, Šakićeva je pobudila kao pratnja suprugu Dinku na putu iz Argentine u Hrvatsku, gde se ovom zapovedniku zloglasnog koncentracionog logora Jasenovac sudilo za ratni zločin protiv civilnog stanovništva i zločin protiv čovečnosti. Iako su neke svedokinje i Nadi Šakić na teret stavljale različite zločine, ona ipak nije izvedena pred sud zbog nedostatka dokaza. Njen suprug, međutim, osuđen je na 20 godina zatvora. Umro je u zatvoru pre isteka kazne“, piše Martina Bitunjac u predgovoru knjige.

Studija Martine Bitunjac na početku bavi se stvaranjem Kraljevine SHS, kao “najsloženije nacionalne države. Bila je parlamentarna monarhija, 47 odsto stanovništva bili su pravoslavci, 39 rimokatolici, udeo muslimana iznosio je 11 odsto, 2 odsto protestanata i 0,5 Jevreja.

Srbi su preuzeli vodeću ulogu u zemlji te je u državnoj upravi, vojsci, policiji i na drugim važnim društvenim područjima gde ih je bio neproporcionalno visok udeo.

Kraljevinu SHS nisu podržali svi Hrvati. Štaviše, deo protivnika režima otišao je u političku emigraciju u Austriju i Mađarsku. Među njima su bili i saborski poslanik Ivo Frank, koji je težio samostalnoj hrvatskoj državi“.

Martina Bitunjac dalje navodi da je vlast počela da progoni protivnike režima, koji su emigrirali u inostranstvo, centrala im je bila u Italiji, a sve je kulminiralo atentatom u Skupštini Jugoslavije gde je poslanik Puniša Račić ubio dvojicu poslanika Hrvatske seljačke stranke juna 1928. godine. Došlo je do Šestojanuarske diktature, pale su još neke žrtve koje su se zalagale za samostalnu Hrvatsku. Posle diktature, “Ante Pavelić, advokat i skupštinski poslanik, u nastojanju da oslobodi Hrvatsku odobrava sva sredstva, kako diplomatiju tako i terorizam. Januara 1929. Pavelić beži u Austriju, a potom u Bugarsku, pa potom u Italiju kod Musolinija, a Državni sud za zaštitu države u Beogradu, u odsustvu, osuđuje ga na smrt“.

Pavelić u Italiji finalno oblikuje Ustaški revolucionarni pokret 1929. godine i sebe proglašava poglavnikom Glavnog ustaškog štaba. Usledile su terorističke ustaške akcije u Jugoslaviji, a za “svoj najveću uspeh iz ilegale proglašavaju ubistvo kralja Aleksandra Karađorđevića 9. listopada 1934. godine u Marseju, u saradnji sa ’Makedonskom revolucionarnom organizacijom VMRO’“.

“Žene su bile delom dobro organizovane ustaške mreže u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. One i njihovi muški saborci (uključujući Blažu Lorkovića i Vladu Singera) sačinjavali su jednu celinu, kojoj je duša bio Tomo Grgić, a svi ostali kao grane te celine vršili su različite funkcije koje im je nalagao Grgić. Grgića, za kojim je bila raspisana poternica, finansijski su pomagale domaćice iz Sarajeva Tereza, Marija i Leopoldina Hladnik. Osim toga skrivale su ga u svojoj kući i u nju skladištili eksploziv... Augustina Ungerman, zaposlenja u službi raznošenja pošte, radila je kao ustaški kurir između Sarajeva i Zagreba. Ela Lorković, supruga budućeg ustaškog dužnosnika Blaža Lorkovića, takođe je skrivala eksploziv u svojoj kući. Prema policijskim izveštajima, kuća bračnog para Car bila je glavni štab za terorističke sastanke...“

Martina Bitunjac piše (to je godina 1939) da su već tada ustaškinje bile u suštini glavni oslonac u obaveštajnim i logističkim terorističkim akcijama ustaškog pokreta u Hrvatskoj i BiH. U javnom narativu u to vreme često je pominjana “ustaška majka“ Manda Devčić koja je rodila šest sinova. Ona je javno govorila: “Ustaše sam rodila, ustaše hranila i ustaše podigla.“ Nju je kasnije Pavelić odlikovao visokim državnim priznanjem.

Čekajući u zatvoru sudski proces u Torinu, Pavelić 1935. godine piše roman “Lijepa plavka“. Tajanstvena platinasta plavokosa lepotica je prvorazredni ustaški agent koja je odigrala važnu ulogu u ubistvu kralja Aleksandra. “Lepa plavka“ je u stvarnosti bila Stana Godina, agent ustaškog pokreta u Trstu. Ona je sa mužem Antom Godinom dopremila oružje, učestvovala u atentatu na kralja Aleksandra, za njom je bila raspisana poternica, ali niko nije uspeo da uđe u trag tajanstvenoj ženi.

Žene su, kako se navodi u studiji “Žene i ustaški pokret“, bile u mnogo čemu kreatori Pavelićeve politike u NDH. Marija Pavelić, poglavnikova supruga, bila je od početka (udala se za Pavelića 1920) glavni politički savetnik suprugu. Višnja Pavelić, njihova ćerka, bila je bistre prirode i često pitana za valjanost važnih odluka.

Ubrzo posle proglašenja ustaške NDH 10. aprila 1941. godine poglavnik Pavelić je prepoznao važnost žena u utemeljenju i širenju ustaške ideologije.

“U NDH postojale su dve ženske organizacije koje su bile deo političko-organizacione strukture ustaškog pokreta. Njihov zadatak je bio oblikovati devojke i žene u odane ustaškinje i majke. Bile su to Ženska ustaška mladež i Ženska loza hrvatskog ustaškog pokreta. Ustašku mladež Pavelić je osnovao 5. novembra 1941. godine. Bila je podeljena na žensku i mušku granu i sastojala se od četiri podorganizacije: Ustaška uzdanica okupljala je decu od 7 do 11 godina, Ustaški junak/junakinja starosti od 11 do 15 godina, Ustaška Starčevićeva mladež bila je obavezna za mlade do 21 godine života. Njoj pridruženi ’sveučilištarci i sveučilištarke’. Sredinom 1942. Ženska ustaška mladež brojala je 23 štaba, 60 logora i 234 tabora. Hrvatska se mladež morala priključiti odgovarajućoj ustaškoj organizaciji... Sve sa ciljem da se militarizuju i disciplinuju deca i mladi. Devojke i dečaci nisu samo polagali ustašku zakletvu, nego su nosili odgovarajuću ustašku uniformu kao politički simbol. Ustaški pozdrav ’Za dom spremni’ bio je obavezan za sve, a uveden je i u škole... Ustaška uzdanica značila je da Pavelić može biti siguran da će se deca, kad odrastu, žrtvovati za njega i svoju domovinu. Primerice, u prvom stihu pesme ’Zavet mladih Hrvata’ koju su pevale pripadnice Ženske ustaške uzdanice prilikom Pavelićeve posete, jasno je izražena samopožrtvovana uloga dece:

’Mi smo mala djeca/al Ustaše prave/Za Hrvatsku dat ćemo/naše mlade glave.’

Nije se postavljalo pitanje da li se devojke žele identifikovati s budućom ulogom majke. Ustaše su pokušale usaditi tu ulogu, o čemu svedoči i pesma koju je pevala Ženska ustaška mladež iz Županje, gostujući kod Pavelića:

’Bog ubio svaku majku našu,/koja Anti ne rodi Ustašu. /Svaka majku potopila rika,/koja Anti ne rodi vojnika./Poglavniče mi smo Tebi vjerni,/Tebi vjerni i za Dom spremni.’

Prema rečima Janka Skrbina, šefa Odeljenja za propagandu u Glavnom zapovedništvu Muške ustaške mladeži, Ustaška mladež je imala 500 000 članova. To su uglavnom bila ’hrvatsko-arijevska’ deca i mladež... Ustaše su ulagale veliki napor u ideološki odgoj mladih Hrvata i Hrvatica... Nakon uspostavljanja ustaške države, došlo je do korenitih promena u školskom sistemu, koje je bilo politički ’rasno’... Otpuštane su srpske učiteljice, što je pravdano da su bile nesposobne. Jevrejskoj deci zabranjeno je školovanje, a srpskoj delimično dozvoljeno, ali su bila izložena nacionalnoj i verskoj torturi...“ piše Martina Bitunjac.

NDH je, planski i temeljno, vaspitavala mlade, od prve školske klupe u ustaškom i duhu vernosti poglavniku, što donekle objašnjava zbog čega je ta ideologija ukorenjena u delu hrvatskog naroda i danas. Decu su obučavale ustaške dužnosnice, koje su pre toga kao “ustaške prvakinje“ spremane na posebnim ideološkim ustaškim kursevima u trajanju od tri meseca. Obuka je obuhvatala hrvatsku povijest, veronauku, pedagogiju, etnografiju, sociologiju, sport i jezike. Ženska ustaška mladež otišla je korak dalje u svom delovanju. Mlade dužnosnice uključene su u prevaspitavanje srpske siročadi u što odanije ustaše. Roditelji su im bili deportovani ili ubijeni. Time su mlade pripadnice ustaškog pokreta bile zupčanik u zločinačkoj ustaškoj mašini... Početkom 1942. buduće dužnosnice bile su pripremane i za vojnu službu.

Martina Bitunjac u studiji “Žene i ustaški pokret“ piše da nisu svi mladi u NDH prigrlili ustašku ideologiju. Bilo je primera u Slavoniji da su cela srednjoškolska odeljenja bila u SKOJ-u i da su pobegla u partizane.

Žensku lozu hrvatskog ustaškog pokreta Pavelić je osnovao 17. decembra 1941. kao jednu od podorganizacija pokreta. Ženska loza je zamišljena kao elitistička organizacija gde se svaka članica morala zakleti da će čuvati ustašku tajnu, koju je Ivona Javor ocenila “svetom“.

"Srpske žrtve ne interesuju ni Srbe"

Intervju Milan Koljanin

Intervju Milan Koljanin

Vesti 19.07.2021. 22:05

"Srpske žrtve ne interesuju ni Srbe"

“Činile su je žene starije od 21 godine, zdrave Hrvatice koje su bile spremne da rade za narod i domovinu“, piše Martina Bitunjac. Ženska loza je u januaru 1942. okupljala 304 žene iz Zagreba, Vukovara i Vinkovaca. Rasistički pokret nije imao cilj da broji na stotine hiljada članica, već da bude “najbolja i najzdravija narodna snaga“. Taj odabir u završnici bio je prototip čistog “arijevca“ i kao takav imao pravo da postane “veliki pokret“.

“Vodeću ulogu u Ženskoj lozi ustaškog pokreta mogle su zauzeti samo nacionalno osvešćene, pravoverne ’arijevske’ Hrvatice. Većina ih je bila aktivna u obrazovanju: bile su učiteljice ili direktorke škola, stoga su u svojoj dvostrukoj profesionalnoj i političkoj ulozi uticale na ideološko vaspitanje mladih... Neke od njih poput Olge Osterman, Marije Kumičić i Zdenke Smrekar… Nakon što je Smrekar otišla sa funkcije predsednice Odeljenja za žensko školstvo u Ministarstvu vere i nastave, imenovana je za kulturnog atašea u hrvatskom konzulatu u Beču, da bi u januaru 1943. otišla u Švajcarsku kako bi stupila u kontakt s mogućim političkim saveznicima ako Nemačka, a time i Hrvatska izgube rat... Sa razvojem Ženske loze sve je nekako išlo teško, Poglavnik je imenovao u njeno vođstvo nekoliko uglednih ustaškinja – Đurđicu Vitković, Silvu Radej, Miru Urli, Jelku Benešić, Vladku Došen i Mariju Bielen...

Za većinu pripadnica Ženske loze kraj rata označio je početak njihove lične tragedije: bilo da su ih partizani uhapsili na begu u Austriju, bilo da su ubijene na licu mesta bez suđenja. Ivona Javor je do danas nestala, Zdenka Smrekar uhapšena 1945, potom puštena na slobodu, pa opet 1946. uhapšena, kada joj se gubi svaki trag. Vlasta Arnold uhapšena avgusta 1945. provela u zatvoru 11 godina, a Olga Osterman, jedna od retkih, domogla se izbeglištva u Argentinu.“

“Žene u vojsci i Ustaškoj nadzornoj službi“ – najdramatičniji je deo studije Martine Bitunjac. “Činjenica da su žene radile i za Ustašku nadzornu službu kao administrativne službenice, špijunke ili čuvarke logora dovodi do zaključka da su znale za zločine, da su i one bile uključene u progon i istrebljivanje Srba, Jevreja i Roma“, piše istoričarka Bitunjac.

U intervjuima i u arhivskoj građi, tražeći odgovor na pitanje – otkud patološka mržnja prema Srbima – autorka Bitunjac je dobijala odgovor – pa oni su nas Hrvate progonili u Kraljevini SHS.

U veličanju ustaške NDH i uloge žene u njoj, propaganda je veličala članice vojnog pokreta, poput pilotkinje Katarine Matanović-Kulenović i još nekolicine žena koje su činile neverovatne podvige u ratnom vazduhoplovstvu NDH. Međutim, “Ustaška nadzorna služba, u kojoj su važnu ulogu imale ustaškinje, činila je najveće zločinačko državno telo u NDH. Bila je podeljena u četiri odjela: Ustaško redarstvo, Ustaška obaveštajna služba, Ustaška odbrana i Ustaški lični ured. U nadležnosti različitih odjela ubrajalo se, na primer, praćenje komunista, Jevreja i Srba, ali i kontrola stranih obaveštajnih službi, Katoličke crkve, osoblja u ministarstvima i članova ustaškog pokreta.

Prvi zapovednik Ustaške nadzorne službe bio je Eugen Dido Kvaternik... Žene su radile kao sekretarice, stenografkinje, telegrafkinje, policajke, špijunke i čuvarke u konclogorima. Broj žena (i muškaraca) koje su radile u UNS još nije utvrđen. Posleratna komunistička vlast je došla do broja 500 zaposlenih... Za prijem u UNS birani su provereni “arijevci“, dakle verne pristalice ustaškog pokreta i nacionalnosti koji u Jugoslaviji nisu bili lojalni režimu...

Špijunke su imale unosan posao, platu od 5000 kuna, a između sedam i osam hiljada kuna za svakog otkrivenog neprijatelja... Ovde treba spomenuti da su zatvorenice bile instrumentalizovane u obaveštajne svrhe. Metode kojima su ustaše naterale žene da se “približe“ stranim vojnicima bile su zastrašujuće okrutne, što se vidi iz izjave Fatime Brkić, deportovane iz Sarajeva u Jasenovac 1942. godine.

Ona je u Jasenovcu mučena krajnje okrutno, dok nije pristala da sarađuje. “Rekli su mi u Zagrebu da sam vrlo lepa žena i da su ustaše bile velikodušne... Tražili su od mene protivuslugu. Ja sam se morala staviti na raspolaganje špijunskom ustaškom birou. Morala sam se približavati talijanskim oficirima, isto tako i Hrvatima i saopštavati ustašama svaku pojedinost... Razumila sam da se samo tako mogu spasiti.“

“...Može se sa sigurnošću pretpostaviti da je Fatima Brkić bila prisiljena i na seksualne odnose, iako to nije izričito pomenula u svom svedočenju... Prema izveštaju italijanske Druge armije, u jednom lokalu u Zagrebu u koju je dolazila nemačka, italijanska i hrvatska vojska, bilo je konobarica i prostitutki koje su radile za ustašku obaveštajnu službu.“

“...Za uključenje žena u službu u konc logorima bile su zaslužne usmene preporuke i rodbinske veze. Ljubica Babić bila je ćerka prvog upravnika logora u Jasenovcu Mije Babića. Nada Tambić-Luburić bila je polusestra Vjekoslava Luburića, Ljubica Flanjak bila je verenica Ljubomira Miloša, Štefica Majnarić supruga Jože Stojčića... Iako su zločini čuvarki konc logora manje poznati od zločina muškaraca, i one su aktivno učestvovale u ubistvima. Svedoci se u prvom redu sećaju Maje Buždon, Božice Obradović i Milke Pribanić. Obično su silovito, u ustaškim odelima i naoružane, uletale u logor u bilo koje doba dana i noći. Nikad se nije znalo šta će učiniti. Tukle su i šamarale logorašice, napadale su ih pogrdnim rečima, ubijale su često žene iz čistog zla.

Čuvarice su bile zaljubljene u svoje kolege ustaše. Međutim one su birale seksualne partnere i među zatočenim logorašima, sa njima su imale seks a potom ih ubijale“, piše istoričarka Bitunjac.

U svedočanstvima o ustaškinjama ubicama u koncentracionim logorima, studija “Žene i ustaški pokret“ zadržala se na zločinima Maje Buždon, Milke Pribanić i Božice Obradović.

“Maja Buždon bila je markantna žena, u nju su bili zaljubljene sve ustaše u logoru Jasenovac. U svedočenju logoraša Mije Prebežaca on navodi da je ona s ustašama pila barabar i takmičila se sa njima u ubijanju dece, žena i muškaraca u masovnim likvidacijama u Donjoj Gradini. Ubijala je hladnim oružjem, pištoljem ili pak ih davila vlastitim rukama. Preživeli Šime Klaić svedoči da je ’Maja Buždon od žene logorašice otela dete iz naručja, uhvatila ga za noge i zavitlala o zid. Ona je ciljno birala žrtve za posebne prilike: na Božić 1942. ubila je sedam najlepših mladih devojaka’... Privremeni zapovednik logora Stara Gradiška Miroslav Filipović-Majstorović (zloglasni fra Filipović, op. Đ. K.) pohvalio je Maju Buždon kao ’pravu ustaškinju’ kad mu je ispričala koliko je ljudi ubila. Nedugo nakon hapšenja, vojni sud Druge jugoslovenske armije osudio ju je na smrt vešanjem 5. juna 1945. godine.“

Milka Pribanić, predratna konobarica, potom vojnik UNS-a u logoru Stara Gradiška, ostala je u sećanju logoraša kao krvoločna čuvarica. Jedan logoraš svedočio je da je jednu logorašicu čizmama izgazila do smrti.

“Činilo se da se na vreme distancirala od Ustaške odbrane valjda zato što je videla da će ustaše uskoro biti poražene u ratu. Prema izjavi Kaje Pereković, Pribanić je tražila pomoć od vođstva Ustaške mladeži i sa grupom ustaških pristaša u maju 1945. pobegla u Zagreb. Partizani su je uhapsili i prvom presudom osuđena je na 20 godina zatvora. U zatvoru Slavonska Požega provela je osam godina, a potom je živela u Saveznoj Republici Nemačkoj.

Zbog ubistava i naređivanja ubistava, i zbog pljačke maja 1945. optužena je i Božica Obradović sa Korduna. Zemaljska komisija za utvrđivanje ratnih zločina ustanovila je da je Božica bila pravoslavne vere, a počinila je ratne zločine. Nada Šakić koja je poznavala Božicu, negirala je srpski identitet bivše koleginice...“, piše Martina Bitunjac. Ona još, između redova, dodaje da ne veruje u nevinost Nade Šakić i presudu da nije kriva, uz opasku da ona i Višnja Pavelić “uopšte nisu videle decu logoraše u NDH!?“

Većina ustaškinja, koje su učestvovale direktno i indirektno u zločinima i pogromu Srba, Jevreja i Roma, nije kažnjena. “Zemaljska komisija tragala je za dužnosnicama Ustaške mladeži kao ratnim zločincima zbog njihovog političkog i propagandnog rada u NDH. Dolores Bracanović smatrali su suodgovornom za širenje ’zločinačke psihoze’ koja je dovela do ’čudovišnih masovnih pokolja Srba, Jevreja i Cigana, te svih hrvatskih antifašista. Poput Mire Vrljičak-Dugački, i ona je preko Italije pobegla u Argentinu. Pobegla je i Benedikta Zelić-Bučan, ali ju je Jugoslovenska vojska vratila u Hrvatsku. Iako je ponovno predavala u školama, zbog svojih političkih stavova dvaput je otpuštana iz službe. Na kraju je dočekala penziju u Državnom arhivu u Splitu...“, beleži Martina Bitunjac.

U Zaključnom razmatranju istoričarka Martina Bitunjac beleži: “U socijalističkoj Jugoslaviji intenzivno se negovao partizanski kult narodnih heroja. Svi ostali nacionalno ili nacionalistički orijentisani Hrvati i Hrvatice morali su da ćute o svojoj prošlosti. Izbijanjem rata ’90-ih i osamostaljenjem Hrvatske naglo su se pojavile nacionalističke struje koje su oživele ustaški kult, primerice kroz poznate simbole i pesme. Uloga i odgovornost bivših pripadnika i pripadnica ustaškog pokreta koji su u posleratnoj Jugoslaviji osuđeni zbog zločina protiv čovečnosti, ili zbog pripadanja ustaškom pokretu, često nisu kritički propitivani u novoosnovanoj Hrvatskoj“, zaključuje Martina Bitunjac u ovoj dragocenoj studiji.

Stepinac bio nacistički agent

Novo čitanje istorije

Novo čitanje istorije

Vesti 07.07.2021. 10:17

Stepinac bio nacistički agent