TRADICIJA: Kako su Jugoslavija i Turska postale saveznice na tržištu opijuma

Između dva svetska rata konzumacija heroina i opijuma bila je stvar mode i prestiža. Naročito heroina koji je bio nova stvar na tržištu kao derivat već vekovima poznatog i oprobanog opijuma. Tržište je raslo iz dana u dan, a Kraljevina Jugoslavija zahvaljujući svom geografskom položaju i prirodnim predispozicijama vrlo brzo se postavila kao lider u proizvodnji najkvalitetnijeg opijuma na svetu. Skoro 43 odsto svetskih potreba za opijumom pokrivala je proizvodnja maka u Vardarskoj banovini.

S druge strane, već krajem dvadesetih nekontrolisana trgovina i proizvodnja opijata postaju globalan problem, naročito u Sjedinjenim Američkim Državama, koje vrlo ozbiljno i sistemski pristupaju borbi protiv ove pošasti. I ne samo što se trude da urede stvari u svom dvorištu, već vrlo brzo uviđaju transnacionalni karakter ovog fenomena i uspevaju da preko Društva naroda, gde imaju dominantnu ulogu, nametnu to kao centralni problem na međunarodnoj sceni. Vrlo brzo je doneseno nekoliko konvencija o trgovini i proizvodnji opijuma.

Nadzor poštovanja donesenih konvencija bio je prepušten organima Društva naroda poput Stalnog kontrolnog odbora i Savetodavne opijumske komisije. U SAD je delovao Savezni biro za narkotike na čelu sa Anslingerom, u kom su mahom radili farmaceuti i pravnici, bivši privatni detektivi, agenti prohibicije i veterani Prvog svetskog rata sa reputacijom beskompromisnih boraca za pravdu. Nakon što su Amerikanci pristupili Savetodavnoj opijumskoj komisiji društva naroda 1933. godine, Anslinger je postao najuticajnija figura u globalnoj antiopijumskoj zajednici. Sa druge strane, "opijumski blok" činili su predstavnici kolonijalnih sila koje su stotinama godinama gospodarile opijumskom trgovinom na Dalekom istoku i Indiji, ali ih je Anslinger 1931. godine uspeo kooptirati u tek osnovanu neformalnu grupu nazvanu "Komitet 100", sastavljenu od šefova antiopijumskih tela Velike Britanije, Nemačke, Kanade, Holandije, Francuske i Švajcarske. Komitet je bio preteča velikih međunarodnih organizacija za kontrolu proizvodnje i suzbijanje ilegalne trgovine narkoticima koje su se od sredine tridesetih godina odvijale pod okriljem društva naroda.

Povezane vesti - JUGOSLAVIJA JEDNAKO OPIJUM: Država koju nije napravila ideja, već narkotici

Kraljevina Jugoslavija je, s druge strane, vrebala svoju šansu pre svega na ekonomskom polju suočavajući se sa brojnim teškoćama ubrzo uvidevši da joj je potreban ozbiljan saveznik. Ko logično rešenje nametnula se Turska koja je takođe tražila svoje mesto pod suncem.

Javna promocija ideje o zajedničkom opijumskom nastupu Jugoslavije i Turske odigrala se tokom međunarodne opijumske konferencije u Ženevi 1931. godine, gde je i aminovana. Logično, jedan od načina efikasnijeg izvoza jugoslovenskog opijuma trebao je biti zajednički nastup sa Turskom o kojem su se pregovori vodili još tokom 1930. godine kada je usled loših vremenskih uslova, slabe berbe i naglog pada cene stagnirala proizvodnja ove skupocene "farmaceutske sirovine". Početkom aprila 1931. godine jugoslovenski pomoćnik ministar spoljnih poslova Konstantin Fotić izložio je turskom ambasadoru u Beogradu ideju o stvaranju kartela proizvođačkih zemalja, a već sredinom istog meseca u Ankari je potpisan preliminarni tekst sporazuma. Turski interes za saradnju sa Jugoslavijom, pored namere da pomoću dobre reputacije jugoslovenskog opijuma plasira i svoj opijum slabijeg kvaliteta u Ameriku, bio je dodatno podgrejan predlogom novog američkog zakona, prema kome bi se uvoz opijuma iz država koje nisu potpisale Hašku i Ženevsku konvenciju podvrgao detaljnom carinskom pregledu. Iako baziran na bilateralnom sporazumu iz 1932. godine, Tursko-jugoslovenski centralni biro za prodaju sirovog opijuma u Carigradu počeo je raditi tek početkom 1934. godine.

U njemu su sedeli delegati iz Turskog nacionalnog zavoda za izvoz opijuma i jugoslovenskog PRIZAD-a. Međutim, neravnopravnost u odlučivanju i nezadovoljstvo jugoslovenske strane inferiornim udelom u zajedničkim kontingentima opijuma koji se izvozio, činili su taj zajednički nastup Turske i Jugoslavije vrlo složenim. Prvobitno su se krovni ugovori obnavljali na svake dve godine, a zatim i na polugodišnjem nivou. Direktno rivalstvo na američkom tržištu, prepirke u kvalitetu opijuma, izvozne kvote i uvlačenje jugoslovenske strane u krijumčarske afere koje su joj remetile i onako poljuljan položaj u Ženevi, išli su u prilog čestih primedbi da je osnivanje Jugoslovensko-turskog prodajnog biroa bio potpuni promašaj.

Posebni problemi nastajali su pri velikim narudžbinama američkih fabrika koje su preko Centralnog biroa zahtevale samo jugoslovenski opijum, zbog čega je isporuku preuzimao PRIZAD, a ne zajednička carigradska kancelarija. Zbog pojave iranske konkurencije na evropskom tržištu to su bile krizne godine, ali se proizvodnja jugoslovenskog opijuma za izvoz stabilizovala na količini od 40 do 48 tona godišnje. Od toga je 99 odsto apsorbovalo upravo američko tržište.

Povezane vesti – DOSIJE MUSTAFA GOLUBIĆ

Krajem septembra 1933. godine sekretar Ministarstva trgovine i industrije dr Dragoslav Mihajlović imenovan je za jugoslovenskog delegata u Centralnom birou. Početkom 1935. godine delegacija Centralnog biroa razmatrala je mogućnost ulaska Irana u Tursko-jugoslovensku kooperaciju, ali su pregovori propali, pa umesto ponuđenih 12 odsto zahtevali su 33 odsto američkog tržišta ili polovinu prodaje u Evropi. U septembru 1935. godine dr Mihajlović je obavestio Beograd da će PRIZAD isporučiti još 14, 6 tona opijuma u SAD i to preko Londona i Roterdama. Zbog toga što su američki kupci izričito zabranili transport italijanskim brodovima, opijum je transportovan železnicom do holandskih i nemačkih luka.

"Za nas je vrlo važno da Persijanci, a ni Rusi nemaju visokoprocentni opijum i da prema tome cene za Ameriku ostaju nepromenjene", tvrdio je dr Mihajlović predlažući da se zakupi još opijumskih skladišta u Londonu i Roterdamu. Američka firma koja je formalno zastupala Centralni biro u SAD bila je "Masačusets importing kompani", sa sedištem u Njujorku. Jedan od vodećih ljudi ove firme bio je H. H. Tolukijan, zbog čijih je neprimerenih stavova prema Društvu naroda i francuskim vlastima Centralni biro u početku odbijao saradnju sa njim. Posle je na insistiranje turske strane ipak angažovan kao posrednik u pregovorima između kartela američkih fabrika i Tursko-jugoslovenskog biroa. Kako je opijumski sporazum između Jugoslavije i Turske isticao 1. 2. 1937. godine, jugoslovenski delegat u Centralnom birou počeo je lobirati protiv njegovog produžetka. U razgovoru sa generalnim direktorom PRIZAD-a Edom Markovićem, Dragoslav Mihajlović predložio je otkazivanje ugovora sa Turskom, jer je Jugoslavija u tom trenutku mogla plasirati mnogo više proizvoda na američko tržište jer je ono tražilo isključivo jugoslovenski opijum.

Povezane vesti – Heroin nije umro, i dalje ubija

Najveći kupci jugoslovenskog opijuma bili su "Merck", koji je, na primer, 1936. godine kupio 21,7 tona jugoslovenskog opijuma, zatim "Malin Kradt", koji je iste godine kupio 14,5 tona, i "Hofman Laroš", koji je nabavio negde oko 11 tona. Ipak, u avgustu 1936. godine SAD su zabranile uvoz opijuma iz Jugoslavije. Razlog je bio naizgled banalan. Naime, na zasedanju Savetodavne opijumske komisije u Ženevi došlo je do konflikta između Stjuarta Fulera i jugoslovenskog predstavnika, doktora Subotića. Incident je prevladan posredovanjem Boška Đorđevića koji je bio u prijateljskim odnosima sa Fulerom. Uporedo sa legalnim tokovima opijuma i alkaloida na svetskom tržištu, nezakoniti ispadi vodećih francuskih, švajcarskih i nemačkih farmaceutskih kompanija ojačali su već postojeće krijumčarske organizacije.

Tokom 20-ih godina gradovi poput Pariza, Bazela, Hamburga i Beča postali su centri prvih transnacionalnih kriminalnih organizacija. U to vreme identifikovane su dve organizacije. Prvu je kontrolisao Eli Eliopulos, koji je krijumčario narkotike na Daleki istok i SAD i blisko je sarađivao sa korzikanskom mafijom koja je prevozila narko-tovare iz Marseja u Severnu Ameriku. Druga organizacija koja se uglavnom bavila krijumčarenjem heroina bila je u rukama jermenskog gangstera Tomasa Zakarijana i delovala je iz Beča. Zakarijana heroinom snabdevaju poljski emigranti, braća Zelinger, koji su u austrijskoj predstavnici kontrolisali sedam narko-bandi koje su osnovali jevrejski trgovci iz Galicije, Poljske i Ukrajine. Već 1929. godine obe organizacije težište svog delovanja iz Evrope prebacuju u Tursku. Međutim, Amerikanci su imali u Kairu kancelariju Saveznog biroa za narkotika koju je vodio Tomas Rasel i koji se vrlo surovo obračunavao sa ovim kriminalnim mrežama, pa su oni morali da traže novo utočište.

Povezane vesti – Čovek kojeg se i Staljin plašio

Zahvaljujući "povoljnim" političkim prilikama u Bugarskoj i protekciji šefa Bugarskog generalštaba Nikole Bakardzijeva, čiji je nećak Metodi Lazov bio vodeći krijumčar sa crne liste Društva naroda, desetak fabrika opijuma od 1931. godine prebačeno je iz Carigrada u Sofiju i u oblasti u kojima je delovala VMRO. Ovu terorističku organizaciju je finansirala nova Makedonska banka koja je opet bila vlasnik 52 odsto fabrike heroina "Balkan produkt" u Radomiru, kojom je upravljao pomenuti Metodi Lazov i koja je proizvodila tonu heroina mesečno. Na zasedanju Centralnog opijumskog odbora društva naroda u avgustu 1933. godine izneti su podaci o menadžmentu o desetak ilegalnih fabrika u Bugarskoj, koji je obuhvatio i osobe iz najviših društvenih i političkih krugova Sofije, uključujući VMRO i Makedonsku banku.

Više pročitajte u štampanom izdanju Ekspresa...