RATNI PLAKATI: Kad je Ujka Sem molio za spas Srbije!

Francuska, Velika Britanija i SAD pružale su u Prvom svetskom ratu podršku Srbiji i kroz propagandu, veličajući na plakatima najveće događaje iz srpske istorije i pokazujući poštovanje prema slavnoj i hrabroj srpskoj vojsci kako bi se animiralo javno mnjenje u savezničkim zemljama i pomoglo Srbiji, čiji je opstanak bio ugrožen

Poster kralja Petra Prvog Karađorđevića s natpisom na francuskom jeziku kojim se odaje čast srpskom vladaru i njegovom „besmrtnom i hrabrom narodu", a koji se danas čuva u Imperijalnom muzeju u Londonu, i ilustracija „Srpske heroine", Sofije Jovanović, žene dobrovoljca u Prvom svetskom ratu, samo su neki od ratnih plakata posvećenih Srbiji koji kruže Pinterestom. Na ovoj popularnoj društvenoj mreži su se u godini slavljenja stogodišnjice Prvog svetskog rata pojavili brojni, javnosti malo poznati ili potpuno nepoznati plakati, razglednice, poštanske marke i novinske naslovnice nastali između 1914. i 1918. godine koji slave Srbiju kao učesnicu Velikog rata.

Svojevrsni ratni propagandni materijal, koji ima i umetničku i istorijsku vrednost, danas je uglavnom rasut po muzejima i privatnim zbirkama širom sveta, a da ga pronađe, sakupi i predstavi javnosti, kao zadatak sebi postavio je osnivač Instituta za istorijsko oglašavanje i marketinški stručnjak Vladimir Čeh, koji godinama istražuje ovu tematiku. Čeh je autor knjige „Rat i plakat 1914-1918", koja je proistekla iz istoimene izložbe koja je pre dve godine prikazana u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu, kojom je Čeh pokazao kako su pojedine države za potrebe propagande u ratu koristile plakat koji je bio jedini besplatni masovni medij tog doba.

- Današnji ratovi jesu ratovi televizije i interneta, direktni prenosi ih podstiču, a na portalima i društvenim mrežama se vodi rovovska bitka za istinu. Drugi svetski rat bio je rat radija, a Prvi svetski rat bio je rat plakata. Nikada se ranije nije desilo da neka alatka iz svakodnevnog života preko noći preraste u oružje ogromne moći kao što je bio slučaj s plakatom u Velikom ratu. Do juče uspešan pozorišni umetnički plakat i pouzdan „radnik u trgovini" preko noći je postao osnovno sredstvo nacionalne propagande - pojašnjava Čeh.

Iskustvo iz balkanskih ratova

Likovna vrednost ratnih plakata, čije su poruke zasnovane na patriotizmu i nacionalnoj pripadnosti kako bi se podigao moral vojske i naroda koji je u ratu, daleko je veća od današnjih postera jer su ih pre jednog veka kao autori potpisivali najveći umetnici i grafičari tog vremena.
Svaka učesnica Velikog rata vodila je svoju propagandnu politiku koristeći plakate sa emotivnim sloganima i patriotskim stereotipima, a izuzetak nije bila ni Srbija, koja je iskustvo u ovoj strategiji ratovanja stekla tokom balkanskih ratova, kad je, kako napominje Čeh, mnogo pažnje poklanjala upotrebi fotografije u dokumentarne i propagandne svrhe.

- Potpukovnik Dragutin Dimitrijević Apis je još pred balkanske ratove predložio da se u Srbiju pozove Rista Marjanović, član pariske redakcije „Njujork heralda", koji je postao zvanični reporter pri srpskoj vrhovnoj komandi. Fotografsko dokumentovanje u potpunosti je ozvaničeno i uobličeno u prvim danima Prvog svetskog rata. Već 20. avgusta 1914. godine, srpska vrhovna komanda izdala je „Uput za upotrebu ratnih slikara pridodatih štabovima viših jedinica na bojištu" - navodi Čeh u svojoj knjizi.

Okosnicu srpske propagandne mreže tokom Velikog rata predstavljala su diplomatska predstavništva Kraljevine Srbije, ali su značajnu ulogu odigrali i stranci koji su se u ratnoj Srbiji našli u humanitarnim i medicinskim misijama. Srbija je pokušavala da skrene pažnju saveznika na svoj nezavidan položaj u ratu, a najefektnije kampanje u korist srpske države, kako primećuje autor knjige „Rat i plakat 1914-1918", počele su tek nakon sloma srpske vojske 1915. godine i njenog povlačenja preko Albanije i odlaska državnih institucija i dela stanovništva u egzil.

Vodeće sile Antante - Francuska, Velika Britanija i SAD - pružale su podršku Srbiji veličajući na plakatima najveće događaje iz njene istorije, pokazujući poštovanje prema slavnoj srpskoj vojsci i ističući njenu hrabrost kako bi se javno mnjenje u tim zemljama animiralo da pomogne Srbiji, čiji je opstanak bio ugrožen. Obično je to bio poziv za dobrovoljno regrutovanje u vojsku ili apel na humanost, na primer, Amerikanki da pletu čarape za vojnike ili Francuza da sačuvaju duvan i vino.
O ugledu koji je Srbija imala na međunarodnoj sceni pre jednog veka svedoči i podatak da se u Velikoj Britaniji 1916. godine rodila ideja o proslavi Vidovdana, a tim povodom osnovan je i Odbor za kosovski dan. Posebno mesto u obeležavanju datuma Kosovskog boja imao je plakat „Herojska Srbija".

- Izradio ga je Bernard Patridž i prvobitno je objavljen u listu „Panč". Treba pomenuti i plakat „Mislimo na Srbiju, molimo se za Srbiju, vaspostavimo Srbiju". Odnos prema Srbiji čitljiv je i na plakatima poput onog „Dan Kosova: 28. jun 1389. - 28. jun 1916", na kojem piše: „Srbija danas, prognana, ali ne i obeshrabljena, poziva na proslavu njenog nacionalnog praznika..." Poruka „Kraljević Marko se vratio da pomogne Srbima" našla se na plakatu koji je promovisao Dan srpske zastave 22. septembra 1916. godine. Tog datuma su sakupljani prilozi za pomoć Srbiji na ulicama Londona, gde su najpoznatije engleske glumice prodavale srpske zastave i zauzvrat dobijale novčane priloge za pomoć Srbiji - piše Čeh.

Među američkim ilustratorima bio je i Džejms Montgomeri Fleg, autor čuvenog Ujka Sema sa uperenim prstom. Vajarka i slikarka Malvina Hofman, koja je putovala Srbijom kao član Crvenog krsta, potpisuje najpoznatiji američki plakat posvećen Srbiji

On navodi i da je u francuskim školama u martu 1915. godine uveden Dan Srbije, kao i da je 25. juna 1916. godine u ovoj zemlji priređen Srpski dan s proslavom Vidovdana, kao i da je za tu priliku francuski slikar i ilustrator Teofil Aleksandar Štajnlen izradio plakat s crtežom srpskih vojnika, koji je kasnije objavljen i u Americi s tekstom: „Spasimo Srbiju, našeg saveznika."

Srbija kao svinja

Snažne utiske ostavljali su plakati Srpskog potpornog fonda, koji je osnovan u Velikoj Britaniji 1914. godine i koji je od prvih dana rada pomagao Srbiji skupljanjem dobrotvornih priloga. Na jednoj od najpoznatijih ilustrovanih plakata tog fonda, srpski vojnik sedi na pragu kuće u Grčkoj, s glavom u šakama naslonjenim na kolena i puškom prislonjenom uza zid, s natpisom: „Molimo pomozite! Sredstva su hitno potrebna Srpskom potpornom fondu."

- Fotografiju vojnika bez domovine napravio je Samson Černov, ratni fotograf, snimatelj i slikar ruskog porekla. Kao dopisnik ruskih novina, on je prvi put u Srbiju došao 1912. godine da snima događaje za vreme balkanskih ratova - piše Čeh.

Među odabranim ilustratorima u SAD bili su Malvina Hofman i Džejms Montgomeri Fleg, autor Ujka Sema sa uperenim prstom u posmatrača, što je najpoznatiji plakat iz Velikog rata. Američka vajarka i slikarka Malvina Hofman potpisuje najpoznatiji američki plakat posvećen Srbiji. Umetnica je putovala Srbijom tokom rata kao član Crvenog krsta.

- Kasnije se družila s Meštrovićem i dolazila kod njega u Jugoslaviju. Plakat „Srbiji je potrebna vaša pomoć" naslikala je na osnovu fotogafije umirućeg srpskog vojnika na ostrvu Vido. To je jedini plakat koji je Malvina posvetila nekom narodu, a lik srpskog vojnika je kasnije uzela i za svoju čuvenu skulpturu Svetog Franciska - otkriva Čeh, koji će u maju u Muzeju primenjenih umetnosti predstaviti treću izložbu, koja je ovog puta posvećena autorima koje za Srbiju vezuje i lično umetničko stvaralaštvo, a ne samo dela koja su nastala kao naručeni ratni propagandni materijal.

Autor ukazuje na to da se Srbija imenom, zastavom, grbom ili odabranim simbolom pojavljivala na mnogim savezničkim, ali i na posterima „neprijateljske" strane.
- Naročito je zanimljiv karikaturalni pristup na nemačkim plakatima, karta Evrope i simboli za pojedine zemlje. Na jednom plakatu je Rusija medved, a Srbija svinja... Na austrougarskom plakatu prikazana je borba nemačkog i austrijskog vojnika sa sedmoglavom aždajom: Rusija, Srbija, Belgija, Francuska, Crna Gora, Engleska i Japan. Zanimljivi su, mada manje maštoviti, mađarski plakati na kojima nema ilustracije, nego samo tekst: „Živeo kralj! Živela otadžbina! Neka propadne Srbija" - navodi Čeh.